Warsangali
Warsangali ( Af-Soomaali : Warsangeli , Af-Carabi : ورسنجلي ), beddelkeeda Mohamoud Harti, waa beel ka mid ah beelaha Soomaaliyeed , oo ka tirsan laanta weyn ee Harti , oo ka tirsan qabiilka Daarood , oo ka mid ah qabaa'ilka ugu badan ee Soomaalida. Af -Soomaaliga , magaca Warsangali waxa uu macnihiisu yahay " war wanaagsan keena." Warsangali waxay degaan Gobolada Sanaag,Haylaan, Bari, iyo Sidoo kale Sool
Hordhac
Warsangali waa qabiil ka mid ah qabiil weynaha Daarood kana sii ah Harti. Qabiilkaan waxuu u badanyahay woqooyiga gaar ahaan gobolada Sanaag,meelaha kale ee degaan waxaa ka mid ah Galbeedka gobolka Bari iyo koonfurta soomaaliya bay, Bakool ilaa Jubbada Hoose.
• Taariikhyahanaku iyo dad badan oo bulshada warsangali ah waxay inta badan isku khaldan eryada hoos ku xusan : warsagali , maxaamuud harti ,beesha maakhir , moorsaante . Hadaba waxa muhiim ah in aan idiin kala saaro mid kasta iyo wuxu yahay :
•Warsangali : waa magacii dawladii ama nidaamkii ama saldanadi bariga jirtay. •Maxamuud harti : wa magaca reerku ku abtirsado •Maakhir : waa magaca dhulka iyo buuraha uu warsangali dago . •Moorsaante : waa naanaysta maxamuud harti.
° Warsangali dadku aad bay iskugu dhex khaladan taariikhdiisa iyo intu u qaybsamao . •Warsangali waa xasan garaad oo loo yaqaan Garaad xamar Galle [ garaad hassan ibraahin ] oo u kala baxa sedex garaad : •cabdiraxman garaad hassan (ogayslabe/ugaaslabe) •ibraaahin garaad hassan.(cumar ibrahin iyo cismaan inbrahin). •yusuf garaad hassan.(dubays)
-taariikhyahanka qaar waxay sheegaan in Warsanagli uu laba u kala baxo baha cumar iyo baha yusuf -Baha cumar oo ibrahain xasan(cumar ibrahin iyo cisman ibrahin )iyo cabdiraxman xasan(ogayslabe)oo hada loo yaqaano (cumar ). - Baha yusufna ay yihiin isxaaq , muslin , idris ,maxamud iyo mekaahil oo hada loo yaqaano(dubays).
ilama garaad cismaan Ibrahim waa waa shan :
•cawrmale •colmarabe •riigahaye •idi-roog •gobyuud Ilma garaad hassan waxay deegaan u leeyihiin sanaag iyo haylaan iyo gobolka bari ,halka ilma garaad cismaan ibraahin ay degaan u leeyihiin koonfurta somaliya juboda hoose,jubada dhexe, gedo, hiiraan , baay, sh/hoose, sh/dhexe iyo banaadir .
siday taariikhda ku xusan reer kasta oo harti ah wuxu leeyahay garaado iyo ugaasyo beesha Reer-Darawiish waa 3 garaad, 4 ugaas iyo 1 suldaan. halka beesha warsangali ay leedahay 1 garaad oo ah garaad ibraahin garaad hassan (cumar) iyo 1 ugaas oo ah ugaas cabdiraxman garaad hassan (ogeyslabe/ ugaaslabe ) iyo 1 suldaan oo ah suldan yusuf garaad hassan(dubays)
Warsangali iyo gumaystihii ingiriiska
Gumaystaha ingriisku markii uu si xun ugu fashilmay inu saldanada warsangali qayba ka noqoto dhulalaka uu gumaysto ama ka taliyo oo uu marnaba uu suurta galin waayeen aqbalina waayeen duubkii mayalka adkaa ee barigaa saldanada warsagali ka talinayay , ayaa isaga oo ku shaqaynaya lawgii ama qaynuunkiisii caanka ahaa ee "kala qaybi oo xukun " ama" Divide and conquer " iyo isaga oo ka faaidaysanya wacyigii bulshada warsangali oo bariga aad u hooseyay , ayuu iskaga hor keenay ama dagaal ahli ah ka dhex abuuray reerihi bariga samynta wayn kulaha saldanad gaar ahaan beelaha reer garaad iyo ogayslabe iyo dubays isaga oo adeegsanay odayaal reerahaa kaso jeeda , taaso keentay in uu ku gulaysto in uu iska hor keeno , isaga oo dhinckasta balan qaadyo siiyay , taaso ahayd sababihi ugu waynaa ee keenay inay saldanada warsangali burburto oo reeraha qaar sida ogayslabe/ugaaslabe ay sheegtaan inay kamadax banaan yihiin nidaamka saladanada warsangali . • sido kale Nidaamkii saldanada warsangali markii uu daciifay oo saldanada dhexdeedii khilaafaad siyaasi ah ka dhex qarxeen, taas waxay sababtay inay dagaalo waawayn ka dhex dhacaan beelihii saldanada warsangali wada laha iyada oo sababtay inay reero badan kasoo horjeestaan nidaamkii saldanada , taasi waxay sababtay in ay ku kacaan ama ku dhawaqaan nidaamyo cusub oo ka madax banan nidaamka warsangali. • taasina waxa ay keentay kala jab wayn oo soo gaadha saladana warsangali ..sida cawrmale garaad cismaan ibraahin oo hada samale iyo taariikho khaldan aamisan . Dhinaca Ilama garaad hassan waxa toos uga so horjeestay saldanada warsangali ilama ugaas abdirahman (ogayslabe/ugaaslabe) oo aad saladanda ugu dhawaa , si dadbanna waxaa uga so horjeeatay wixii aan garaad cabdalla ahayn .
•Burburkii saldanada barigaa ka dhacay oo uu doorwayn kulaha gumaystuhu ayaa bulshada warsangali saamayn wayn ku reebtay, oo ila hada bulshada warsangali kaso kaban la'adahay .. isaga oo u horseeday midnimo la'aan iyo khilaafaat daakhili ah oo joogta ah.
Heshiiskii 27kii January, 1886 (Ingriiska iyo Saldanaddii Warsangeli)
Heshiis Soomaali saxiixdo kii ugu caansanaa xorriyadii Soomaaliya ka hor,
Odayaashii saxiixay heshiiskaas oo u dhigmay midka Qareemadu maanta u saxiixaan dalalkooda marka ay saxiixayaan heshiisyada xiriirka Caalamiga ayaan soo helnay Beelaha Warsangeli ee ay ka soo jeedeen
Ardaaga Odayaasha Warsangeli ayaa xilligaa dalbaday in aan heshiiskoodu noqon mid furan oo suldaanada isbedelayaa dhaxlaan. Waxay diideen odhaahda qabaa’ilka kale oo dhan heshiisyadooda la raaciyey oo ah in iyaga iyo kuwa ay sii dhalaan oo dhulka dhaxli doonaa ay khasab ku tahay iney ilaaliyaan heshiiskaa waa ” their heirs and successors .”
Waxa la yaab le xeel-dheerida iyo garashada fog ee Ardaaga Odayaasha Warsangeli ee xilligaa. Maanta looyarada joogaa sida ay Ardaaga Odayaasha Warsangeli heshiiskoodu ugu adkeysteen inuu ka duwanaado qabaa’ilka kale iyo in aan ismaamulkooda la taaban karin oo xornimadooda wax loo dhimin, in sidii dal “Country”loola galo, in aan doonyaha iyo maraakiibta Ingiriisku iska soo geli karin dhulkooda, in aan dadka hoos yimaada Boqortooyada Ingiriiksu iska dhex mari karin iyo inaan heshiisku noqon mid furan oo Sultaan uu Sultaan ka dhaxlo.
Waxay kaloo Ardaaga odayaasha Ardaaga Warsangeli ka shaqeeyeen xilligaa maanta ma sameyn karaan kuwa jooga oo xirfadaa iyo xeel dheeridaa la yaab kale oo ay xitaa ku darsadeen awooda ah in haddii Suldaan cusubi yimaado oo Ardaaga Odayaasha Warsangeli iyo Suldaanku isla gartaan in ay ka baxaan ay jebin karaan halka Soomaalida kale ay khasab ku tahay iney weligood Boqortooyada Ingiriiska ku hoos jiraan.
Muhammad Mahmud Ali, Gerad of all the Warsangali.
Jama Mahmud, Reer Garaad
Muhammad Ibrahim, Reer Garaad
Omar Ahmed, Reer Garaad
Mahmud Abdullah, Reer Garaad
Yusuf Mahmud, Reer Garaad
Muhammad Abdi Nalaya, Ogeyslabe
Mahmud Sagully, Ogeyslabe
Abdullah Sagully, Ogeyslabe
Muhammad Abdulah, Ogeyslabe
Nur Abdullah, Reer Faatax
Isa Adan, Reer Faatax
Muhammad Ali Shirwa, Reer Faatax
Abdy Nur, Reer Faatax
Daarood
Daarood waa beel ka mid ah beelaha Soomaalida kuwaasi oo degan Geeska Afrika. Beesha Daarood waxaay degtaa wadanka Soomaaliya (gobolada dhexe iyo Gedo), wadanka Itoobiya iyo deegaano ka tirsan wadanka Kiinya. Guud ahaan, beesha Daarood waxaa ka farcama reero badan oo ka mid yihiin: Absame, Ogaadeen, Harti (Dhulbahante, Warsangeli, Majeerteen iyo Dhishiishe, Lailkase, Mareexaan iyo beelo kale.
Lahjadaha ay ku hadlaan daaroodku waa ay kala duwan yihiin oo iskuma dhowa, tusaale ahaan meesha ay kuwa dega Itoobiya lahjad gooni ah uga hadlaan kuwa dhinaca bari degana lahjad gaara ayay ku hadlaan, kuwa sanaag segana lahjad gaara ayaabay ku hadlaan. Asal ahaan odaygii Daarood ahaa waxa uu ku yimid Yaman Jabarti Ismaaciil isaga oo sheekh ah oo faafinaya diinta Islaamka gaar ahaana waxa uu ka soo degay meel u dhaw degmada Laasqoray ee gobolka Sanaag waxaa uu mudo diinta Islaamka ka faafinayey dhulka Bariga iyo Bartamaha Geeska Afrika. Daarood waxaa dhashay Doombiro Dir.
Sidoo kale fiiri
Tixraac
 |
Wikimedia Commons waxee heysaa war la xiriiro: |