Yaziid bin mucaawiya

Yaziid bin Mucaawiya bin Abii Sufyaan (Afka carabiga; ( يزيد بن معاوية أبي سفيان ) waa khaliifka labaad ee Dawladii umawiyiinta ee wuxuu xilka haayay 60H\680 ilaa 64H\683, intii uu xilka haayay ayaa waxaa dhacay Xasuuqii karbalaa ee lagu laayay Xuseen iyo qaraabada Rasuulka scw, waxaa sidoo kale ciidankiisa baneesteen magaaldii Rasuulka scw Madiina Al-munwara boob xun ayeena ka geesteen, arimahaan oo dhan waxey ugu reebeen Yaziid magac xumi muslimiinta dhexdooda.

Noloshiisa hore

Wuxuu ku dhashay Yaziid baadiyaha Shaam 26H halkaas oo hooyadii Meysuun binti Bajdal ku laabatay kadib markii ay kala tageen aabihiis Mucaawiye, Yaziid wuxuu ku sugnaa baadiyaha labo sano, kadib aabihiis Mucaawiye oo xiligaas ahaa gudoomiyaha Shaam ayaa keenay Dimishiq, waxa uuna ku dadaalay waxbarida wiilkiis, aqoonyahano iyo culumo aqoon dheer u leh nasabka iyo dhacdooyinkii carabta ee hore, wuxuu jeclaa aabihiis inuu keeno wiilkiis Yaziid fadhiyada uu la yeelanyo wafdiyada carabta soo uga kororsado khibradiisa siyaadsadeed ugana faaido xikmado.

Go'doomintii koowaad ee Qusdandiiniya

Sanadkii 49H wuxuu mucaawiya bilaabay diyaarinta ciidan weyn oo ku duula Qusdandiiniya caasimada Ruum, wxa uuna hogaamiye uga dhigay ciidanka wiilkiis Yaziid, ciidanka waxaa qeyb ka ahaa saxaabo badan sida Cabdullaahi bin Cabbaas, Cabdullaahi bin Cumar, iyo Abuu ayuub Al-Ansaari, ciidanka muslimiinta markii ay gaareen Qusdandiiniya waxey ka go'doomiyeen dhulka iyo bada , Cabdulaahi bin qeys ayaa weeraray doomaha Ruum wuuna burburiyay wuxuu qabsaday ciidankii saarnaa, Yaziid oo rabay inay daciifaan Ruum ayaa ku hor dilay ciidankii laga soo qabtay, balse sidaas kuma jabin Ruum oo waxey kaga fal celiyeen weerarka muslimiinta dabka gariiga oo saameyn xun ku yeelatay hor u socodka ciidanka muslimiinta, dagaalka dhexdiis waxaa xanuunsaday Abuu ayuub al-ansaari, sakaraadka ayaa u yimid wuxuu ka dalbay Yaziid in lagu aaso meesha ugu dhaw cadawga, Yaziid wuxuu fuliyay dardaarankiisa waxa uuna ku aasay afafka hore ee dhufeyska Qusdandiiniya, waxey keentay xaagaaga daran iyo gurmadka oo cuslaaday fogaanta dhulka iyo yaraanta nafaqada inay ciidanka muslimiinta joojiyaan go'doonka Qusdandiiniya.

u magacaabista jagada khilaafada

Khaliif Mucaawiya bilaawgiisa hore ma ahayn inuu ku fakaraayay Yaziid inuu ka dhigo Khaliifka badalaayo balse markii ay dhinteen waaweynka saxaabada gaar ahaan Xasan bin Cali, wuxuu garwaaqsaday wiilkiis Yaziid khilaafada inuu u sharaxo asigoo u arkaayay inuu ka horeeyo ilmaha saxaabada kale madaama uu yahay Qof ku soo dhax jiray siyaasada si fiicana u fahansan.

wuxuu magaalooyinka ka qaaday beycada Yaziid, dadka reer Xijaas waxaa qaadacay beycada ibni zubeyr, Xuseen, Cabdi raxmaan bin Abuu bakar , ibni Cumar iyo ibni Cabaas . Mucaawiye waxa uu soo aaday cimro ka dib wuxuu la kulmay dadkii beycada ka soo horjeeday si gooni ayuu u la hadlay waxa uuna siiyay digniin, waxaa ugu darnaa Cabdi raxmaan bin Abuu bakar oo ku sifeeyay inay tahay jidka Kisra iyo Qeysar, ibni Cumar oo hadalkiisa jilcanaa ayaa dhahay "Hadey dadka wada raacaan aniga waa la baayctamaa".

Waxaa Dimishiq yimid wafdiyo ka kala socda gobolada kuwaas oo beycada yeziid u socday, wafdigii Basra waxaa horkacaayay Axnaf bin Qeys, Mucaawiya ayaa la kulansiiyay Yaziid kadib wuu ka wareestay wuxuu dhahay Axnaf "Hadaa been sheegno ilaahay baa ka baqeynaa, hadaa run sheegno adinkaa niiga baqeynaa, adigaana iga og habeenkiis iyo maalintiis, sirtiis iyo daahirkiis, galidiis iyo bixidiis, waana ogtahay waxaa la rabtid, anaga waa nii maqleynaa waana nii adeeceynaa idinkana umada u nasteexeeya".

Khilaafadiisa

Wuxuu dhintay Mucaawiya bisha Rajab sanadii 60H waxaana ku tukaday Daxaak bin Qeys, wiilkiisa Yaziid wuu ka maqnaa magaalada Dimishiq markuu dhimanaayay aabihiis, si dhaqsi ah ayuuna ku yimid waxaana lagu dhawaaqay inuu yahay khaliifka cusub dadka ayaana la mubaayacoodeyn, sidoo kale beycada waxaa looga qaaday gobolada Ciraaq, Xijaas, iyo Masar.

Wuxuu soo guuriyay taariikhyahanka ibni jariir dardaaran uu Mucaawiya uga tagay wiilkiis kaas oo ahaa "Wiilkeeyow waan kaa kaafiyay howlaha iyo ragga wax walbana waa kuu diyaarshay, waxaase ka baqaa inay kuugu la doodaan arinkaan afar qof; Xuseen bin Cali, Cabdiraxmaan bin Abii Bakar, Cabdulaahi bin Cumar iyo Cabdulaahi bin Zubeyr, horta ibni Cumar waa nin cibaado ay jilcisay haduuna cid kale soo harin wuu ku raacaa, Xuseen reer Ciraaq ka tagi maayaan ilaa ay ka soo bixiyaan, haduu kugu soo baxo oo ka adkaatid iska cafi wuxuu lee yahay qaraabonimo dhaw iyo xaq weyn, Cabdi Raxmaan waa nin dhaadhaajiya dadka hami kalana ma lahan aa ka ahayn naago iyo dheel, balse kan sidii libaaxii kuugu fadhiya oo dawacada camal kuu qiyaanaya waa ibni zubeyr hadaa qabato oo fursad ku hesho cad cad u jarjar"

Yaziid wuxuu u qoray gudoomiyaha Madiina Waliid bin Cutba waraaq uu ku ogeysiinayo dhimashada aabihiis iyo inuu xukunka la wareegay, wuxuu ku dhahay waraaqda "Qabo Xuseen, Cabdullaahi bin Cumar, iyo Cabdullaahi bin Zubeyr si aad uga qaado beycada. U dhaqan si aad u adag oo aanay fursad u helin inay wax ku qabtaan ka hor beycada"

Goor habeen ah ayee waraaqda u timid Waliid, waxa uuna la tashaday Marwaan oo u soo jeediyay in Ibn zubayr iyo Xuseen lagu qasbo beycada isla cawanimo maadaama ay khatar yihiin, halka Ibni Cumar laga daayo isaga oo aan wax khatar ah gelin. Xuseen waxa uu ka jawaabay u yeedhistii Waliid, isaga oo la kulmay Waliid iyo Marwaan kulan gaar ah oo ay wada yeesheen, waxaana loo sheegay geerida Mucaawiya iyo khilaafada wiilkiis Yaziid. Markii laga dalbay beycada Xuseen waxa uu ku jawaabay in daacadnimadiisa oo la sheego aanay ku filnayn, wuxuuna soo jeediyay in beycada looga qaado meel fagaare ah. Waliid wuu aqbalay, laakiin Marwaan waxa uu ku adkaystay in Xuseen la xidho ilaa uu ka caddeeyo daacadnimo. Xuseen ayaa canaantay Marwaan oo ka tagay. Isla markii uu Xuseen ka baxay, Marwaan waxa uu la dardaarmay Waliid, kaas oo isna qiil uga dhigay diidmadiisa inuu waxyeeleeyo Xuseen isagoo ka duulaya xidhiidhka dhow ee uu la leeyahay Nabi Muxamad. Dhanka Ibni Zubeyr isaga kama uusan jawaabin u yeedhistii oo wuxuu u dhoofay Makka habeennimo. Waliid wuxuu ka daba diray siddeetan nin oo fardooley ah, wuuse baxsaday. Xuseen isna waxa uu aaday Makka wax yar ka dib, isaga oo aan wax beyco ah siin Yaziid.

ibni Cumar markuu maqlay khilaafada Yaziid wuxuu dhahay "Haduu kheyr yahay waan ku raali noqonay Haduu balaayo yahay waan ku sabreynaa" Xuseen bin Cali iyo Cabdulaahi bin Zubeyr si cad u diiday khilaafada Yaziid waxeyna aadeen Makka ka dib cadaadis ay kala kulmeyn talyaha Madiina,

Dilka Xuseen

Xuseen intuu Makka joogay waxaa u timid waraaqo ka socotay reer Ciraaq oo ugu yeerayaan inay khilaafada u doortaan, Xuseen wuxuu diray ina adeerkiis Muslim bin Caqiil si uu u soo qiimeeyo xaalada Ciraaq, Muslim wuxuu ku soo wargaliyay Xuseen taageerada baahsan uu ku leeyahay Ciraaq, intaas ka dib Xuseen wuxuu go'aansaday inuu aado Ciraaq, Saxaabo badan oo ka mid yihiin ibni Cumar iyo ibni Cabaas ayaa isku dayay Xuseen inay uga digaan Ciraaq laakin ma uusan dhageysan, Xuseen waxa uu ka tagay Makka asaga oo wehliyaan qaar badan oo ahalkiis iyo qaraabadiis.

Yaziid asaga wuxuu si dhaw ula socday dhaqdhaqaaqa reer Ciraaq iyo Xuseen, waxa uu badelay gudoomiyaha Kuufa Nucmaan bin Bashiir asigoo badalkiis keenay Cubeydilahi bin ziyaad oo ahaa nin adadag, wuxuu galiyay reer Kuufa cabrin handadaad ayuuna u jeediyay, markiiba waxaa ka kala yaacay Muslim bin Caqiil taageerayaashiisa waxaana lagu dhigay gacanta goob fagaaro ah ayaana lagu dilay asaga iyo Haani bin Curwa oo ka mid ahaa dadkii soo dhaweeyay,

Xuseen markuu Kuufa ku soo dhawaaday ayuu ogaaday waxa ka soo cusboonaaday Ciraaq iyo in la dilay Muslim bin Caqiil, aad ayuu uga murugooday wuxuu jeclaystay inuu aado Yaziid oo la hishiiyo, waxa ka soo hor baxay Xur bin Zeyd iyo kun askari oo xaga ibni ziyaad ka socdaan, wuxuu yiri Xur bin Zayd "Aniga dagaalkaaga lee ma farin, kaliya waxaa leey faray inaa kaa tagin ilaa Kuufa kaa galiyo, hadaa diidid waxaad qaadaa wado Kuufa aa ku galineynin Madiina na kugu celineynin" Xuseen wuxuu ku qasbanaaday inuu ka leexdo wadadii uu ku socday, ciidanka Xur ayaana ahaay kuwa dhinaciisa socda, markii uu ka gaaray Karbalaa waxaa ka hor yimd ciidan kale oo ibni ziyaad soo diray kuwaas oo gaaraya 4 kun, Cumar bin Sacad ayaana madax ka ahaa, Xuseen waxa uu u sheegay Cumar bin Sacad Kuufa inuu u yimid dalab xaga dadkeyda ah asigoona la wadaagay waraaqihii soo gaaray , waxa uuna dalbaday sedex midkood in loo yeelo:

• In laga tago oo dhufeysyada jihaadka aado

• In laga tago oo Yaziid xagiisa aado

• In laga tago oo meshuu ka yimid ku laabto

Dhimashadiisa

Wuxuu ku dhintay Yaziid tuulada Xowraan 15 ka Mowliid sanadkii 64H oo ku beegan 11 ka Nofeember 683.

Aragtiyada muslimiinta ee ku aadan shaqsiyada Yaziid

Shaqsiyada Yaziid waxey ahayd mid muran badan ka jiro muslimiinta dhaxdood, qolo aad ugu fogaatay oo ku tilmaantay xitaa gaal Alla rumeysaneyn inuu ahaa, qolo kalana waxey ku sheegeen faasiq inuu ahaa oo khamriga caba salaadna aa tukan, si guud magac fiican kuma lahan muslimiinta dhexdood, wuxuu yiri imaamu Dahabi "Wuxuu ahaa Yaziid Naasibi kakan oo ma naxa eh maandooriyaha isticmaala munkarkana sameeya, wuxuu ku bilaawday dawladiisa dilka Xuseen wuxuuna ku dhameysaty Dhacadadii Xarra, dadka ayaa naceen Allana uma barakeeyn cimrigiisa".

Arinta ku saabsan lacnadiisa waxey ahayd mawduuc ay in badan ka doodeyn culumada suniga, culumo badan sida Al-Gazaali, ibni Xajar heytami iyo ibni Salaax waxey ku tageen inaa la ogoleyn in la naclado maadaama uu yahay qof Muslim ah, muslimna lama ogola in la naclado, waxey ku doodeen inaa la xaqiijin karin Xuseen in lagu dilay amarka Yaziid sidoo kale hadii ayba dhacday xitaa waa qof Muslim ah dambi galay laga yaabee tawbad inuu ku dhintay , dhanka kale culumo ay ka mid yihiin Abuu Xaniifa, Sacdu-ddiin Taftaazi iyo ibni jawzi ayaa baneeyay lacnadiisa, xitaa shiiqaan dambe wuxuu ka qoray kitaab gaar ah xumaanta Yaziid wuxuuna ku cadeeyay inay waajib tahay lacnadiisa . Shiicada agtooda wax khilaaf kagama jira Yaziid inuu ahaa faasiq khamri cab ah masuulna ka ahaa dilka Xuseen iyo gubashada kacbada iyo gumaadka reer Madiina .