Geeska Afrika (goob)
Coordinates: 09°N 48°E / 9°N 48°E
| Geeska Afrika | |
|---|---|
 | |
| Baaxad | 1,882,857 km2 |
| Tirada dadka | 130,128,000 Management:favri limited liability company Location:muqdisho somali |
| Tiro-badni | Igad , |
| Dalalka | Jabuuti, Eratareya, Itoobiya, Soomaaliya |
| Waqtiga | UTC+3 EAT 3+ |
| Total Wax soo saar (PPP) (2019) | $100.224 Billion [1][2][3][4] |
| Wax soo saar (PPP) Qof qof (2019) | $1061 |
| Total Wax soo saar (nominal) (2019) | $245.819 billion [1][2][3][4] |
| Wax soo saar (nominal) Qof qof (2019) | $700 |
| Luqadaha | Cafari, Amxaari, Carabi, Oromo, Soomaali, Tigre, Tigrinya. |
| Magaalo ee ugu waaweyn | Jabuuti, Jabuuti Addis Abeba, Itoobiya Hargeysa, Soomaaliland Muqdisho,Soomaaliya Asmara, Eratareya. |
Geeska Afrika waa gees ee ku taal qaybta bari ee dhul weynaha Afrika, waa dhul sadaxgees ah, ee dhaxgasha Marinka Gardafuul, oo ku taalo jasiiro dhuleedka Soomaaliyeed ee Bariga Afrika. waxay ka kooban tahay dalalka Soomaaliya, Itoobiya, Jabuuti iyo Eratareya[5] Qeexitaanno ballaadhan waxa kale oo ka mid ah qaybo ama dhammaan Keenya, Suudaan, Koonfurta Suudaan, iyo Yugandha.
Guud ahaan
[wax ka badal | wax ka badal xogta]Baaxada dhulka Geeska Afrika waa 2,000,000 km² (772,200 sq mi), waxaana ku nool 100 milyan oo qof oo kala ah: (Soomaaliya: 15 milyan, Jabuuti: 0.86 milyan, Itoobiya: 85 milyan iyo Erateriya: 5.2 milyan) oo qof.Dhulka loo yaqaano geeska afrika waxaa ku badan soomaalida marka loo fiiriyo qoomiyad ahaan, waa dhulka aan ugu yeerno soomaaliweyn maadaama ee ku hoos jiraan dalalka kala ah Itoobiya iyo kenya.Marka loo fiiriyo dad ahaan neh waxaa ku badan shacabka ku nool dalka Itoobiya.
Taariikhaha
[wax ka badal | wax ka badal xogta]Jabuuti 
[wax ka badal | wax ka badal xogta]
Waagii hore, dhulkaas oo ay weheliyaan Itoobiya, Ereteriya iyo Soomaaliya, wuxuu ka mid ahaa Dhul-Udug. Saylac agteeda, oo hadda Soomaaliya ka tirsan, waxay ahayd xaruntii saldanadii dhexe ee Adal iyo Ifat. Dabayaaqadii qarnigii 19-aad waxa dhidibada loo taagay gumaystihii Faransiiska ee Soomaaliya, ka dib heshiisyo ay kala saxeexdeen salaadiinta Cafaar iyo Soomaalida ee ka talinaysay Faransiiska, jidkii tareenka ee Diridhaba (iyo markii dambe Addis Ababa) ayaa u saamaxay in uu si degdeg ah u dhaafo Saylac oo ah dekedda. Koonfurta Itoobiya iyo Ogaadeenya. Waxaa loo bixiyay dhulkii Faransiiska ee Canfarta iyo Issas 1967. 1976-kii, xubno ka tirsan Jabhadda Front de Libération de la Cote des Somali ee raadineysay xornimada Jabuuti ee Faransiiska, waxay sidoo kale isku dhaceen kooxda faragelinta ee Gendarmerie Nationale Intervention Group ka dib markii ay afduubteen bas ku socday jidka. Loyada. Dhacdadan, iyadoo lagu muujinayo dhibka uu ku hayo joogitaanka gumeystaha Faransiiska ee Jabuuti, waxay ahayd tallaabo muhiim u ah madax-bannaanida dhulka. Suurtagalnimada afti saddexaad oo u muuqata mid lagu guulaystay Faransiisku way sii yaraanaysay. Kharashka mamnuuca ah ee ilaalinta gumaysiga, oo ah meeshii ugu dambaysay ee Faransiiska ee qaaradda, ayaa ahayd arrin kale oo ku kalliftay goobjoogayaasha inay ka shakiyaan in Faransiisku isku dayi doono inuu sii haysto dhulka. Aftidii saddexaad ee madax-bannaanida ayaa lagu qabtay dhulka Faransiiska ee Canfarta iyo Issa 8 May 1977. 98.8% codbixiyeyaashu waxay taageereen ka go'itaanka Faransiiska, taas oo si rasmi ah u calaamadisay madaxbannaanida Jabuuti. kadib caasimaddeeda. Dawladdii cusbayd waxay ku biirtay Qaramada Midoobay. Horraantii sagaashameeyadii, xurguftii ka dhalatay matalaadda dowladda ayaa horseeday iskahorimaad hubeysan, kaasoo ku dhammaaday heshiis awood-qeybsi ah sannadkii 2000 oo dhexmaray xisbigii talada hayay iyo mucaaradka.
Eratareya 
[wax ka badal | wax ka badal xogta]
Boqortooyada Aksum, oo ka kooban inta badan Ereteriya casriga ah iyo waqooyiga Itoobiya, waxaa la aasaasay qarnigii koowaad ama labaad ee AD. Waxay qaadatay diinta Masiixiga badhtamihii qarnigii afraad. Waqtiyadii dhexe in badan oo Eritariya ah waxay hoos tageen boqortooyadii Medri Bahri, iyadoo gobol yar uu ka mid ahaa Hamasien. Abuuritaanka Eritrea-ta casriga ah waa natiijada ka dhalatay isku-darka boqortooyooyin kala duwan (tusaale, Medri Bahri iyo Sultanate of Aussa) taasoo aakhirkii keentay in la sameeyo Talyaanigii Ereteriya. Ka dib markii laga adkaaday ciidamadii gumaystaha Talyaanigu 1942-kii, Eritrea waxa maamulayey maamulkii Millatari ee Ingiriiska ilaa 1952. Ka dib go’aankii Golaha Guud ee Qaramada Midoobay 1952-kii, Eritrea waxa ay isku xukumi doontaa barlamaan gudaha ah oo Ereteriya ah, laakiin arrimaha dibadda iyo gaashaandhigga, waxay lahaan lahayd. inay Itoobiya la gasho maqaam federaal ah muddo toban sano ah. Si kastaba ha ahaatee, 1962, dawladda Itoobiya waxay baabi'isay baarlamaankii Eritrea, waxayna si rasmi ah u raacday Eritrea. Dhaqdhaqaaqa gooni-u-goosadka Ereteriya wuxuu abaabulay Jabhadda Xoraynta Eritrea 1961-kii, waxayna la dagaallameen Dagaalkii Xornimada Ereteriya ilaa ay Eritrea xornimada dhabta ah ka qaadatay 1991. Eritrea waxay xornimada qaadatay 1993 ka dib afti madaxbannaan.
Soomaaliya 
[wax ka badal | wax ka badal xogta]
Ayaantii hore , Soomaaliya waxay ahayd xarun ganacsi oo muhiim ah. Waxay ka mid tahay meelaha ugu macquulsan ee Dhul-Udug qadiimiga ah ee la sheekaynayo. Xilligii qarniyadii dhexe, dhowr boqortooyo oo xoog badan ayaa ka talinayay ganacsiga gobolka, oo ay ku jiraan Suldaanka Ajuuraan, Suldaanka Cadal, iyo Suldaankii Geledi.
Dabayaaqadii qarnigii 19-aad, Saldanada Soomaaliyeed sida Suldaanka Isaaq iyo Saldanada Majeerteen waxaa gumeystay Talyaaniga, Ingiriiska iyo Itoobiya. Gumaystihii reer Yurub waxa uu dhulkii qabaa’ilka isugu daray laba gumaysi oo kala ahaa Somaliland Italian iyo British Somaliland Protectorate. Dhanka kale, gudaha, Daraawiishtii uu hoggaaminayay Mohammed Abdullah Hassan waxay dagaal laba iyo toban sano ah ku qaadday Abyssinia, Italian Somaliland, British Somaliland, ugu dambayntiina waa lagaga adkaaday Ololihii Somaliland ee 1920kii. Talyaanigu waxa uu si buuxda ula wareegay gacan ku haynta waqooyi bari, badhtamaha iyo koonfurta dhulkaas ka dib markii uu ku guulaystay Ololihii Saldanada ee ka dhanka ahaa Saldanada Majeerteenka iyo Saldanada Hobyo. Sannadkii 1960-kii, labadii gobol waxay ku midoobeen inay sameystaan Jamhuuriyaddii Soomaaliyeed ee xorta ahayd oo hoos timaada dawlad rayid ah.
Golihii Sare ee Kacaanku waxa uu talada dalka la wareegay sannadkii 1969-kii, waxana uu dhidibbada u taagay Jamhuuriyaddii Dimuqraadiga ahayd ee Soomaaliya, isaga oo si arxan darro ah isku dayey in uu burburiyo dagaalkii gooni-isu-taagga Somaliland ee waqooyiga dalka. Intaa ka dib SRC waxay burburtay 22 sano ka dib, 1991-kii, markii uu bilaabmay dagaalkii Sokeeye ee Soomaaliya, Somalilandna waxay si degdeg ah ugu dhawaaqday madaxbannaanida. Somaliland ayaa wali ka talisa waqooyi-galbeed ee Soomaaliya oo ka dhigan in ka badan 27% dhulkeeda. Tan iyo muddadaas gobollada intooda badani waxay ku noqdeen xeer dhaqameed iyo diin. Horraantii 2000-meeyadii, waxaa la sameeyay tiro maamullo federaal ah oo ku meel gaar ah. Dawladdii ku meel gaadhka ahayd (TNG) ayaa la aas aasay sanadkii 2000, waxaana xigay dhismihii dawladda ku meel gaadhka ah (TFG) sannadkii 2004-tii, taasoo dib u soo celisay ciidamadii qalabka sida ee Soomaaliya.
Sannadkii 2006dii, faragelintii Xabashida ee Maraykanku taageeray, dawladda ku meel gaadhka ah waxay la wareegtay inta badan aagagga iskahorimaadyada koonfureed ee qaranka oo ay ka kala wareegtay Midowga Maxkamadaha Islaamiga ah (ICU). Maxaakiimta ayaa intaa ka dib u kala jabay kooxo ka sii xag jir ah, sida Al-Shabaab oo dagaal kula jirtay dawladda ku meel gaarka ah iyo saaxiibadeeda AMISOM si ay u maamulaan gobolka.
Bartamihii 2012-kii, jabhaduhu waxay lumiyeen inta badan dhulkii ay qabsadeen, waxaana billowday raadinta hay'ado dimoqraadi ah oo joogto ah. Iyadoo ay taasi jirto ayaa hadana waxaa wali gacanta ku haya inta badan gobolada bartamaha iyo koofurta Soomaaliya kooxaha ka soo horjeeda, waxaana ay saameyn ku leeyihiin deegaanada ay ka taliso dowladda, iyadoo magaalada Jilib ay tahay caasimad u ah falaagada. Dastuur cusub oo ku meel gaar ah ayaa la ansixiyay bishii Ogosto 2012, kaas oo dib u habeyn ku sameeyay Soomaaliya federaal ahaan. Isla bishaas waxaa la dhisay dowladda Federaalka Soomaaliya, waxaana Muqdisho ka billowday dib u dhis.
Itoobiya 
[wax ka badal | wax ka badal xogta]
Sanadkii 980 C.D, Boqortooyada D'mt waxay ku fiday Eritrea iyo gobolka waqooyi ee Itoobiya, halka Boqortooyada Aksum ay ilaa 900 oo sano ay ilaashatay ilbaxnimo midaysan gobolka. Diinta Kiristaanka waxay qaadatay boqortooyadii 330-kii, Islaamkuna waxa yimid Hijriyadii ugu horreysay sannadkii 615. Burburkii Aksum ka dib 960-kii, dhulka Xabashida waxaa ka jiray boqortooyo kala duwan, oo u badnaa qabaa'il. Boqortooyadii Zagwe ayaa ka talinaysay qaybo ka mid ah woqooyiga-dhexe ilaa laga tuuray Yekuno Amlak 1270-kii, isaga oo furay boqortooyadii Xabashida iyo boqortooyadii Sulaymaan, waxay sheegteen in ay ka soo jeedaan kitaabka Sulaymaan iyo boqoraddii Sheba oo hoos timaada wiilkooda Menelik I. Qarnigii 14aad, boqortooyadii ku koray haybad iyada oo loo marayo dhul balaarsi iyo la dagaalanka dhulalka ku xiga; Gaar ahaan, Dagaalkii Xabashida-Adal (1529-1543) wuxuu gacan ka geystay kala qaybsanaantii boqortooyadii, taasoo aakhirkii ku hoos dhacday maamul-daadejin loo yaqaanay Zemene Mesafint bartamihii qarnigii 18-aad. Imbaraadoor Tewodros II waxa uu soo afjaray Zemene Mesafint bilowgii boqornimadiisa sannadkii 1855kii, isaga oo calaamad u ahaa dib u midaynta iyo casriyaynta Itoobiya.
Laga soo bilaabo 1878-dii, Imbaraadoor Menelik II wuxuu qaaday weeraro isdaba joog ah oo loo yaqaannay ballaarinta Menelik, taasoo keentay in hadda la sameeyo xuduudda Itoobiya. Dibadda, dabayaaqadii-qarnigii 19-aad, Itoobiya waxay iska difaacday duullaan shisheeye, oo ay ka mid yihiin Masar iyo Talyaaniga; Taasi waxay keentay in Itoobiya iyo Laybeeriya ay ilaashadaan madax-banaanidooda intii lagu jiray halganka Afrika. Sannadkii 1935kii, Itoobiya waxa qabsaday Talyaanigii Faashiistaha ahaa, waxaanay la darsameen Ereteriya iyo Somaliland oo Talyaanigu haystay, ka dibna wuxuu sameeyay Talyaanigii Bariga Afrika. Sannadkii 1941-kii, dagaalkii labaad ee adduunka, waxa qabsaday ciidamadii Ingiriiska, waxaana la soo celiyay dawladnimadiisa buuxda 1944-kii ka dib muddo maamul milatari ah. Dergiga oo ahaa dawlad milatari oo uu Midowgii Soofiyeeti taageero ayaa xukunka la wareegay sanadkii 1974-kii ka dib markii uu xukunka ka tuuray Imbaraadoor Xayle Salaase iyo boqortooyadii Sulaymaan, wuxuuna talada dalka hayay ku dhawaad 17 sano, isagoo bilaabay dagaalkii sokeeye ee Itoobiya. Ka dib markii uu burburay Dergiga 1991-kii, xisbiga EPRDF wuxuu dalka ku qabsaday dastuur cusub iyo federaal ku salaysan qawmiyad. Wixii intaa ka dambeeyay, Itoobiya waxa ay la ildaran tahay isku dhacyo qawmiyado ah oo daba dheeraaday oo aan xal loo helin iyo xasillooni darro siyaasadeed oo ay astaan u tahay dib u dhac dimuqraadi ah. Laga soo bilaabo 2018, kooxaha gobolka iyo qowmiyadaha ku salaysan waxay qaadeen weeraro hubaysan dagaallo badan oo ka socday guud ahaan Itoobiya.
Soomaaliland 
[wax ka badal | wax ka badal xogta]
Soomaaliland waa madax-banaani iskeed ugu dhawaaqday madaxbanaanideeda si rasmi ah uma aqoonsan waddan ama urur caalami ah.
Adhijirradii hore waxay dhaqayeen lo' iyo xoolo kale waxayna leedahay sawirada farshaxanka ugu firfircoon ee Afrika. Qarniyadii dhexe oo dhan waxa Somaliland yimi ajaaniib Carbeed oo ay ka mid ahaayeen Sheekhii Muslimiinta ahaa ee Isxaaq Binu Axmed oo dhidibada u taagay beesha Isaaq iyo Cabdiraxmaan bin Ismaaciil Al-Jabarti oo dhidibada u taagay beesha Daarood oo labadooduba ka soo socdaalay Carabta kuna yimi Somaliland oo guursaday. Qabiilka Dir ee deegaanka, kuwaas oo lagu tilmaamo sheeko-xariifnimo. Sidoo kale xilliyadii qarniyadii dhexe, boqortooyooyinkii Soomaalidu waxay gacanta ku hayeen ganacsiga gobolka, sida Saldanada Ifat iyo Suldaanka Cadal. Qarnigii 18-aad, Suldaanka Isaaq, oo ah dawlad Soomaaliyeed oo dhaxal-siisay Saldanada Adal, waxaa Toon ka dhisay Suldaan Guuleed Cabdi. Suldaanku waxa uu soo maray qaybo ka mid ah Geeska Afrika, waxaanu soo maray gobolada dhexe ee Somaliland casriga ah. Waxa ay lahayd dhaqaale adag, ganacsiguna waxa uu ahaa mid muhiim ah oo ka soo degi jiray dekedda weyn ee Berbera iyo dekedda yar ee Bulxaar, sidoo kale waxa ay dhinaca bari ka ahayd magaalo-madaxda laga dhoofiyo fooxa ee Xiis, Karin iyo Ceel-darad. Qarnigii 19-aad dabayaaqadiisa waxa uu Ingiriisku heshiisyo la saxeexday beelaha Habr Awal, Garxajis, Habr Jeclo, Warsangeli, Ciise iyo Gadabuursi oo ay ka dhisteen maxmiyad.
Derwiishkii uu hoggaaminayay Muxamed C/llaahi Xasan ayaa ka soo horjeeday heshiisyadii ilaalinta ee uu Ingiriisku la saxiixday saldanada Soomaaliyeed. Muddo 20 sano ah ka dib, waxa ugu dambayntii lagu jabiyey daraawiishtii mid ka mid ah duqeymihii ugu horeeyey ee hawada Afrika ka dhacay 1920kii Ololihii Somaliland. Beelihii ugu badnaa oo ahaa Siciid-Harti ama Reer-Darawiish oo aan Ingiriis heshiis ilaalin ah la saxiixin (maadaama uu Talyaanigu u arkayay qayb ka mid ah Reer-Darawiish (Siciid Harti) inay yihiin dad ay ka tirsan yihiin Suldaankii Majeerteen ee Talyaanigu ilaalin jiray)) ayaa ugu horreeyo. taageerayaasha dhaqdhaqaaqa. 26kii Juun 1960kii, maxmiyaddii waxay xornimada qaadatay oo ah Qarannimada Somaliland, ka hor shan maalmood ka dib waxay si mutadawac ah ula midoobi doontaa dhulkii Aaminaadda ee Somaliland, ka dib markii ay gooni-isu-taaggeeda qaadatay, oo ay dhistay Jamhuuriyadda Soomaaliya. Midow xalaal ah ayaa dhex maray labada deegaan iyaga oo soo doortay wakiiladooda. 27kii Juun 1960kii, Golaha Sharci-dejinta ee Somaliland waxay si wadajir ah u ansixiyeen Xeerka Midnimada Soomaaliya kaas oo soo jeediyay in labada maamul ay weligood midoobaan.
1961-kii, Soomaaliya waxay la wareegtay gacan ku haynta hay’adaha dawliga ah, taas oo laga diiday dalkii la isku odhan jiray Somaliland, taasina waxay keentay in dadka reer Somaliland qaadacaan codkii loo qaaday dastuurka Soomaaliya. Bishii Disembar 1961kii, kacdoonkii woqooyiga waxa bilaabay askartii Dawladii hore ee Somaliland oo la wareegay magaalooyin waaweyn oo woqooyiga. Koox saraakiil ah ayaa la wareegay gacan ku haynta idaacada magaalada Hargeysa, iyagoo ku dhawaaqay inay meesha ka baxday midnimadii Soomaaliya iyo Somaliland.
April 1981kii ayaa la asaasay Ururkii Dhaqdhaqaaqa Waddaniga Soomaaliyeed ( SNM-ta oo la soo gaabiyay, taasoo horseeday Dagaalkii Madax-banaanida Somaliland. Sannadkii 1988-kii, markii uu dagaalku socday, ayaa xukuumaddii Siyaad Barre waxay bilowday olole ka dhan ah ururkii SNM ee fadhigoodu ahaa Hargeysa iyo kooxihii kale ee xagjirka ahaa, kuwaas oo ka mid ahaa dhacdooyinkii keenay dagaalladii sokeeye ee Soomaaliya. Colaaddaasi waxay sababtay burbur xooggan oo soo gaaray kaabayaasha dhaqaalaha iyo milateriga Soomaaliya. Burburkii dawladdii Barre ka dib horraantii 1991-kii, maamulladii deegaanka oo ay ugu horreysey SNM, ayaa 18-kii May ee isla sannadkaas si keligood ah ugu dhawaaqay in ay ka go’een Soomaaliya, isla markaana dib u soo celiyeen xuduudihii dalkii la isku odhan jiray Somaliland oo muddo gaaban jiray. Tan iyo 1991-kii, waxa dhulkaas ka talinayey dawlado si dimoqraadi ah loo soo doortay, kuwaas oo beesha caalamka ka doonayey in loo aqoonsado dawladda Jamhuuriyadda Somaliland.
Xubin
[wax ka badal | wax ka badal xogta]- IMF
- IGAD
- Comesa
- CEN-SAD
- Midowga Afrika
- Bankiga Aduunka
- Jaamacada Carabta
- Qaramada Midoobay
- Ururka Iskaashiga Islaamka
Sido kale fiiri
[wax ka badal | wax ka badal xogta]Tixraacyada
[wax ka badal | wax ka badal xogta]- ↑ 1.0 1.1 . Imf.org. 2006-09-14 http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2011/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=52&pr.y=2&sy=2008&ey=2011&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=644&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a=. Soo qaatay 2013-07-25. Maqan ama ebar
|title=(caawin) - ↑ 2.0 2.1 "Nuqul Archive". Imf.org. 2006-09-14. Waxaa laga kaydiyay the original 2020-08-11. Soo qaatay 2013-07-25. Barameter aan la aqoon
|ciwaan=ignored (caawin) - ↑ 3.0 3.1 . Imf.org. 2006-09-14 http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2011/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=29&pr.y=7&sy=2008&ey=2011&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=643&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a=. Soo qaatay 2013-07-25. Maqan ama ebar
|title=(caawin) - ↑ 4.0 4.1 "Nuqul Archive". Cia.gov. Waxaa laga kaydiyay the original 2016-07-01. Soo qaatay 2013-07-25. Barameter aan la aqoon
|ciwaan=ignored (caawin) - ↑ Sandra Fullerton Joireman, Institutional Change in the Horn of Africa, (Universal-Publishers: 1997), p.1: "The Horn of Africa encompasses the countries of Ethiopia, Eritrea, Djibouti and Somalia. These countries share similar peoples, languages, and geographical endowments."
wadamada geeska afrika waxaa la isku dhahaa 4 wadan
Linkiga Caddaynta
[wax ka badal | wax ka badal xogta]- (www.geeskaafrika.com)
Maqaalkan waa la bilaabay. Hadii aad wax ka taqaanid fadlan ka caawi Wikipedia in aad Wax ku dartid. Qoraalkaagu ha noqdo mid faa'iido leh oo dhexdhexaad ah.